Cất và hạ cánh thẳng đứng và/hoặc đường băng ngắn V/STOL (vertical and/or short take-off and landing) là máy bay có thể cất cánh hoặc hạ cánh thẳng đứng hoặc trên đường băng ngắn. Máy bay cất và hạ cánh thẳng đứng (VTOL) là một tập hợp con của máy bay V/STOL hoàn toàn không yêu cầu đường băng. Nói chung, máy bay V/STOL cần có khả năng bay lơ lửng. Máy bay trực thăng không được xem xét theo phân loại V/STOL vì phân loại này chỉ được sử dụng cho máy bay, loại máy bay đạt được lực nâng (lực) khi bay về phía trước bằng cách di chuyển trên không, do đó đạt được tốc độ và hiệu suất nhiên liệu thường lớn hơn khả năng của máy bay trực thăng.
Hầu hết các loại máy bay V/STOL đều là thử nghiệm hoặc thất bại hoàn toàn từ những năm 1950 đến 1970. Các loại máy bay V/STOL đã được sản xuất với số lượng lớn bao gồm F-35B Lightning II, Harrier và V-22 Osprey.
Cất cánh lăn, đôi khi có dốc nhảy trượt (ski-jump), làm giảm lực đẩy cần thiết để nâng máy bay lên khỏi mặt đất (so với cất cánh thẳng đứng), và do đó làm tăng tải trọng và phạm vi có thể đạt được cho một lực đẩy nhất định. Ví dụ, Harrier không thể cất cánh thẳng đứng với đầy đủ vũ khí và nhiên liệu. Do đó, máy bay V/STOL thường sử dụng đường băng nếu có. Tức là hoạt động cất cánh ngắn và hạ cánh thẳng đứng STOVL (short takeoff and vertical landing) hoặc cất cánh và hạ cánh thông thường CTOL (conventional takeoff and landing) được ưu tiên hơn so với hoạt động VTOL.
V/STOL được phát triển để cho phép vận hành các máy bay phản lực nhanh từ các bãi đất trống trong rừng, từ các đường băng rất ngắn và từ các hàng không mẫu hạm nhỏ mà trước đây chỉ có thể chở trực thăng.
Ưu điểm chính của máy bay V/STOL là căn cứ gần kẻ thù hơn, giúp giảm thời gian phản ứng và yêu cầu hỗ trợ của tàu chở dầu. Trong trường hợp Chiến tranh Falklands, nó cũng cho phép máy bay chiến đấu hiệu suất cao yểm trợ trên không và tấn công mặt đất mà không cần tàu sân bay lớn được trang bị máy phóng máy bay.
Danh sách máy bay V/STOL
Loại vectơ đẩy lực (Vectored thrust)
Hawker P.1127/Kestrel / Harrier; bốn vòi xoay cho lực đẩy vectơ của quạt và ống xả phản lực.
Loại máy bay phản lực nghiêng (Tilt-jet)
– Bell XF-109.
– Bell 65.
– EWR VJ 101.
Loại cánh quạt nghiêng (Tilt-rotor)
– AgustaWestland AW609 (ban đầu là Bell 609).
– Trình diễn công nghệ AgustaWestland Project Zero.
– Bell XV-3.
– Bell XV-15.
– Bell-Boeing V-22 Osprey (mở rộng quy mô của XV-15).
– Bell V-280 Valor.
Loại cánh nghiêng (Tilt-wing)
– Curtiss-Wright X-19 – bốn cánh quạt quay, cánh nghiêng.
– Canadair CL-84 Dynavert, hai cánh nghiêng cánh quạt.
– LTV XC-142 động cơ phản lực cánh quạt bốn cánh nghiêng cánh ngang.
– Cánh quạt quay ống dẫn Bell X-22. Nguyên mẫu vận tải nhỏ. Hơi nhỏ hơn V-22 Osprey.
– Hiller X-18.
Loại lực đẩy và lực nâng riêng biệt
– Dornier Do 31 – máy bay vận chuyển bằng phản lực với vòi phun vectơ và động cơ nâng.
– Kamov Ka-22.
– Lockheed XV-4 Hummingbird.
– Dassault Balzac V (V là viết tắt của vertical và là một chiếc Mirage III đã được sửa đổi).
– Dassault Mirage IIIV – VTOL đầu tiên có khả năng bay siêu thanh (Mach 2.03 trong các cuộc thử nghiệm).
– Fokker/ Republic D-24 Alliance.
– Ryan XV-5 – quạt dạng cánh dẫn động bằng khí thải động cơ.
– VFW VAK 191B – máy bay chiến đấu tấn công tương tự Harrier nhưng tốc độ lao siêu thanh, cánh nhỏ hơn và động cơ nâng; bay, nhưng không hoạt động.
– Yakovlev Yak-38.
– Yakovlev Yak-141.
– Short SC.1.
Loại vượt âm
Mặc dù nhiều máy bay đã được đề xuất và chế tạo, với một số ít đang được thử nghiệm, F-35B là máy bay V/STOL vượt âm đầu tiên và duy nhất được đưa vào hoạt động, được đưa vào sử dụng vào năm 2016.
– Bell D-188A Mach 2 – động cơ xoay, mô hình.
– EWR VJ 101 Mach 2 – máy bay chiến đấu, bay tới tốc độ Mach 1.04 nhưng không hoạt động.
– Dassault Mirage IIIV Mach 2 – máy bay chiến đấu cánh tam giác với động cơ nâng, VTOL đầu tiên có khả năng bay siêu thanh và tốc độ Mach 2 (Mach 2,03 trong các cuộc thử nghiệm), không hoạt động.
– Hawker Siddeley P.1154 M1.7 – máy bay siêu thanh (không được hoàn thành).
– Republic AP-100 – khái niệm máy bay chiến đấu tấn công.
– Convair Model 200 – động cơ nâng cộng với ống xả xoay, không được chế tạo.
– Rockwell XFV-12 – được chế tạo với đôi cánh “mù cửa sổ”, phức tạp nhưng không thể nâng trọng lượng của chính nó.
– Yakovlev Yak-141 – động cơ nâng cộng với ống xả xoay.
– Lockheed Martin X-35B / F-35B sử dụng ống xả lực đẩy vectơ (Pratt & Whitney F135) cùng với một quạt nâng chạy bằng trục. Đây là máy bay đầu tiên có khả năng thể hiện quá trình chuyển đổi từ cất cánh ngắn sang bay siêu âm sang hạ cánh thẳng đứng trong cùng một lần xuất kích./.
Xem thêm:
CẤT CÁNH NGẮN VÀ HẠ CÁNH THẲNG ĐỨNG (STOVL)
CẤT VÀ HẠ CÁNH THẲNG ĐỨNG (VTOL)
CẤT CÁNH BẰNG MÁY PHÓNG, THU HỒI BẮT (CATOBAR)
CẤT CÁNH NGẮN, THU HỒI BẮT (STOBAR)
CẤT VÀ HẠ CÁNH TRÊN ĐƯỜNG BĂNG NGẮN (STOL)
CẤT CÁNH THẲNG ĐỨNG, HẠ CÁNH THẲNG ĐỨNG (VTVL)
